بررسی مولفه‌های دین عامه در جنبش سیاه‌جامگان خراسان

براساس الگوی جامعه‌شناسی دین عامه، که از تحقیقات جامعه‌شناسی دینی ماکس وبر ریشه می‌گیرد، مولفه‌هایی همانند عقاید التقاطی، اولویت دین زندگی شده بر دین توصیه شده، اسطوره‌گرایی و اعتقاد به منجی زمینی را در باورهای توده‌های مردم می‌توان جستجو کرد. در یک تحلیل تاریخی ـ جامعه‌شناختی، نمود این مولفه‌های دینی در افکار مذهبی توده‌های مردم، یعنی عنصر اصلی جنبش سیاه جامگان، بیش از این‌که ناشی از نوع دینِ لایه‌های پایین جامعه‌ی ایران آن عصر باشد، نشات یافته از شرایط سیاسی ـ اجتماعی آن عصر است، که با آغاز هجوم عرب و برخورد دو فرهنگ، دو نژاد و دو دین (نسبتاً مشابه) دوره گذاری را ایجاد کرد که سبب تغییرات اجتماعی پردامنه‌ای شد. اگر نهضت شعوبیه را در دو قالب کلی تند (نظامی) و ملایم (سیاسی ـ فرهنگی) قرار دهیم، مبارزات اقشار پایین جامعه در دوره‌ی مورد نظر را می‌توان در جبهه‌ی شعوبیه‌ی تند قرار داد و کنش آن‌ها، نه از سر دلتنگی برای ساسانیان و دفاع از هویت ایرانی، بلکه نوعی مبارزه منفی در برابر حاملان غیر راستین دین اسلام بود. در واقع، بیرق‌داران مبارزات اجتماعی، اقتصادی، آموزه‌های مزدک را در دین اسلام جستجو می‌کردند، و در تعبیری جدید می‌توان چنین پنداشت که آموزه‌های دین مبین اسلام، خود بزرگ‌ترین موجد این جنبش‌ها بود.